Του Άλκη Ν. Δερβιτσιώτη*
1. Το άρθρο 16 παρ.1 του ισχύοντος Συντάγματος ορίζει ότι «η τέχνη και η επιστήμη, η έρευνα και η διδασκαλία είναι ελεύθερες﮲ η ανάπτυξη και η προαγωγή τους αποτελεί υποχρέωση του κράτους».
Πρόκειται για σύνολο ελευθεριών και θεσμικών εγγυήσεων που περιλαμβάνονται στον όρο ακαδημαϊκή ελευθερία, η οποία συνυφαίνεται με τη λειτουργία Πανεπιστημίων, εντός των οποίων διενεργείται σημαντικό μέρος της επιστημονικής έρευνας και της επιστημονικής διδασκαλίας. Υπό τον όρο επιστημονική έρευνα νοείται το σύνολο των νοητικών και τεχνικών ενεργειών, που εφαρμόζονται -αλλού ξεχωριστά αλλού σε συνδυασμό- για να επεξεργαστούν και συστηματοποιηθούν η σωρευμένη εμπειρία και η νέα προσέγγιση ώστε να διαμορφωθεί η νέα επιστημονική γνώση. Με τον όρο επιστημονική διδασκαλία νοείται η γνωστοποίηση και η μετάδοση, με τεκμηριωμένες γραπτές και προφορικές μεθόδους που αποσκοπούν στην διαμόρφωση νέας γενιάς επιστημόνων.
2. Με τη διάταξη του άρθρου 16 παρ. 1 η ακαδημαϊκή ελευθερία ανάγεται σε ατομικό δικαίωμα αφενός και αφετέρου, σε θεσμική εγγύηση.
Ως ατομικό δικαίωμα η ακαδημαϊκή ελευθερία είναι ειδική έκφραση της ελευθερίας της συνείδησης, της πνευματικής εν γένει ελευθερίας καθώς, και της απρόσκοπτης κυκλοφορίας των ιδεών. Η αξίωση που γεννά το εν λόγω δικαίωμα στρέφεται όχι μόνο κατά των φορέων δημόσιας εξουσίας αλλά και κατά παντός που επεμβαίνει περιοριστικά στην ακαδημαϊκή έρευνα και στην επιστημονική διδασκαλία. Ειδικά η ακαδημαϊκή διδασκαλία διασφαλίζει κάθε επιστήμονα και ερευνητή που έχει την ιδιότητα του μέλους Δ.Ε.Π. σε Πανεπιστήμιο να διδάσκει καταρχάς ανεμπόδιστα τα αποτελέσματα της επιστημονικής έρευνάς του. Υπό προϋποθέσεις φορείς του συνολικού δικαιώματος της ακαδημαϊκής ελευθερία, έρευνας και διδασκαλίας δεν είναι μόνο οι διδάσκοντες στα Πανεπιστήμια αλλά και οι διδασκόμενοι.
Η ακαδημαϊκή ελευθερία στην διάταξη της θεσμικής εγγύησης συνεπάγεται την προστασία της λειτουργικά, δηλαδή τη διαμόρφωση συνθηκών, οι οποίες ανεξαρτήτως των προσώπων που είναι φορείς της ακαδημαϊκής ελευθερία, διασφαλίζουν το περιβάλλον για την άσκησή της.
Η τριτοβάθμια εκπαίδευση κατά τις διατάξεις του άρθρου 16 του ισχύοντος Συντάγματος παρέχεται αποκλειστικά από ιδρύματα που είναι πρόσωπα δημοσίου δικαίου, τα οποία αυτοδιοικούνται, ενώ το κράτος εποπτεύει και ενισχύει οικονομικά.
Η αυτοδιοίκηση των Πανεπιστημίων δεν καταργείται με νόμο, πρέπει όμως να ασκείται με τρόπο διασφαλιστικό της ακαδημαϊκής ελευθερίας και στις δύο διαστάσεις της, τόσο της επιστημονικής έρευνας όσο και της διδασκαλίας.
3. Εξ άλλου, η ακαδημαϊκή ελευθερία είναι ευρύτερη από την απλή ελευθερία έκφρασης και διάδοσης γνώμης του άρθρου 14 παρ. 1 του Συντάγματος, η οποία τελεί υπό την επιφύλαξη νόμου. Αντιθέτως η ακαδημαϊκή ελευθερία περιορίζεται μόνο από το ίδιο το άρθρο 16 του Συντάγματος που θέτει ως περιορισμούς αφενός το καθήκον υπακοής στο Σύνταγμα και αφετέρου την ιδιότητα του δημοσίου λειτουργού που έχουν οι Καθηγητές Πανεπιστημίου. Ούτε ο κοινός νομοθέτης, ούτε οι διοικούντες το Πανεπιστήμιο -με την μορφή των διαφόρων οργάνων διοίκησης των επιμέρους σχολών ή τμημάτων ή συνολικά του ΑΕΙ- δεν μπορούν να περιορίσουν το περιεχόμενο της έρευνας και της διδασκαλίας λόγω αντιθέτων φρονημάτων.
Εξυπακούεται ότι οι διδάσκοντες αυτοδεσμεύονται και αυτοπεριορίζονται από τα επιστημονικά γνωστικά αντικείμενα που θεραπεύουν. Έτσι ο γιατρός δεν παρουσιάζεται ειδήμων ως μηχανικός κτλπ.
4. Οι Καθηγητές Πανεπιστημίου είναι δημόσιοι λειτουργοί και όχι δημόσιοι υπάλληλοι υπό την έννοια ότι αφενός κατά την άσκηση των καθηκόντων τους οφείλουν να επιδείξουν αμεροληψία και αφετέρου ότι δεν τελούν σε σχέση ιεραρχικής εξάρτησης καθώς δεν υπάρχουν προϊστάμενοι ιδίως ως προς το περιεχόμενο και τη μέθοδο της επιστημονικής έρευνας και διδασκαλίας.
Όπως έχει προσφυώς επισημανθεί από τον Αρ. Μάνεση ο Καθηγητής Πανεπιστημίου είναι φορέας του «ιδιώνυμου ατομικού δικαιώματος» της ακαδημαϊκής ελευθερίας.
Οι Καθηγητές Πανεπιστημίου είναι οι πραγματικώς επιφορτισμένοι ιδίως για την ηθική, πνευματική, επαγγελματική αγωγή των Ελλήνων καθώς και διάπλαση αυτών ως ελεύθερων και υπεύθυνων πολιτών, μέσω της ανεμπόδιστης μετάδοσης γνώσης. Αυτό το στοιχείο αξίζει ιδιαίτερης προσοχής καθώς διασφαλίζει την ελεύθερη διακίνηση ιδεών πρωτοποριακών ή παραδοσιακών που προβάλλονται από Καθηγητές ανεμπόδιστα. Το πρόσφατο δυσμενές περιστατικό στο ΕΚΠΑ μας υπενθύμισε ότι εμπόδια είναι δυνατό να ορθώνουν και ιδιοτελή πρόσωπα, που επιλέγουν το ρόλο του φύλακα προκαταλήψεων και ιδεοληψιών.
*Ο κ. Άλκης Ν. Δερβιτσιώτης είναι Καθηγητής Συνταγματικού Δικαίου στη Νομική Σχολή του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης.
