Περί ανέμων και υδάτων
Στην εποχή της υπερπληροφόρησης, όπου ζούμε σήμερα, θεωρούμε ότι το μεγάλο πρόβλημα είναι οι αποκαλούμενες «ψευδείς ειδήσεις» (fake news). Βεβαίως, αποτελούν σημαντικό ζήτημα, λόγω κυρίως της έντασης του φαινομένου, παρά της μοναδικότητάς του. Ωστόσο, η παρουσία και η δύναμη των ψευδών ειδήσεων στηρίζονται σε ένα βασικό στοιχείο της κοινωνικής διάστασης του ανθρώπου, το οποίο είτε αγνοούμε είτε θεωρούμε ως δευτερεύον: την αερολογία.
Σε ένα από τα σημαντικότερα φιλοσοφικά κείμενα του 20ού αιώνα, το Είναι και χρόνος, ο γερμανός φιλόσοφος Μάρτιν Χάιντεγγερ (1889-1976), κάνει μια πολύ ενδιαφέρουσα ανάλυση της αερολογίας, η οποία αξίζει την προσοχή μας.
Ο Χάιντεγγερ, λοιπόν, σημειώνει ότι στην περίπτωση της αερολογίας (ή «αερογραφίας», για τον γραπτό λόγο), εστιάζουμε όχι στα όσα αναφέρονται τα λόγια μας, αλλά στα ίδια τα λόγια. Από τη στιγμή που κατανοούμε όσα λέγονται (ανεξάρτητα από το αν αντιστοιχούν σε κάτι αληθές ή όχι), αυτά αυτομάτως γίνονται δεκτά ως αληθινά και ταυτόχρονα έγκυρα. Δεν υπάρχει κανένας απολύτως λόγος για την περαιτέρω εξέτασή τους. Αφού το λένε, έτσι είναι. Και η επανάληψή τους τα θεμελιώνει ακόμα πιο πολύ ως έγκυρα. Έτσι, με την αερολογία καθένας καταλαβαίνει το κάθε τι, χωρίς να χρειάζεται να το εξετάσει και, συνακόλουθα, να το καταστήσει γνώση. Τίποτα δεν μένει κρυφό, αφού όλα μπορούν να λεχθούν. Οπότε, μιλάμε για όλα χωρίς να συζητάμε για τίποτα.
Η διαχείριση της αερολογίας την καθιστά αποτελεσματικό όργανο επιβολής απόψεων, γι’ αυτό συνιστά κατεξοχήν κίνδυνο για την ελεύθερη σκέψη. Επειδή δεν απαιτεί κόπο, η αερολογία κυριαρχεί. Οι ψευδείς ειδήσεις αποτελούν την πλέον ορατή μορφή της. Ωστόσο, στην πιο επικίνδυνη μορφή της στηρίζεται σε αληθινά δεδομένα, τα οποία όμως φροντίζει να γενικεύσει ή και να διαστρέψει έτσι, ώστε να παραμείνει η επίφαση της αλήθειας.
Λέμε πως δεν έχουμε χρόνο να διασταυρώνουμε πληροφορίες ή να ασκούμε την κριτική ικανότητά μας – τα μόνα όπλα για τη διασφάλιση της ελεύθερης σκέψης. Μήπως όμως κι αυτό, τελικά, δεν είναι παρά μια βολική αερολογία;
Μιχάλης Κατσιμίτσης
Πανεπιστήμιο Αθηνών
