Πενήντα χρόνια μετά την εξέγερση του Πολυτεχνείου, αποδεικνύεται πόση ανάγκη υπάρχει να μην ξεχάσουμε… Σε ερώτηση σχετικά με τους νεκρούς του Πολυτεχνείου σε πρόσφατη έρευνα του Ινστιτούτου Eteron, το 10,7% των Ελλήνων και Ελληνίδων συμμετεχόντων απαντά ότι δεν υπήρξαν νεκροί, ενώ το 13,3% δεν γνωρίζει / δεν απαντά.
Παραθέτουμε λοιπόν ως δική μας απάντηση, ένα απόσπασμα από την εκπομπή της ΕΡΤ «Εδώ και Σήμερα – Θυμάμαι…» (1986) σε σκηνοθεσία Σταύρου Στρατηγάκου, με θέμα τα δραματικά γεγονότα της εξέγερσης του Πολυτεχνείου, όπου γονείς δύο νεαρών που έχασαν τη ζωή τους, καταθέτουν τις μαρτυρίες τους.
Ο Γιάννης Κομνηνός, πατέρας του του 17χρονου Διομήδη Κομνηνού, ο οποίος σκοτώθηκε με σφαίρα στην καρδιά στη συμβολή των οδών Αβέρωφ και Μάρνη, στα γεγονότα του Πολυτεχνείου το 1973, ξεδιπλώνει μπροστά στον φακό το πώς βίωσε τις πρώτες ώρες μετά την απώλεια του παιδιού του.
«Σε κάποιο δελτίο ειδήσεων ανήγγειλαν τα ονόματα των πρώτων νεκρών. Τα άκουσαν άλλοι, φίλοι, και με πήραν δύο τηλέφωνο. Ο πρώτος με αναφιλητά μου είπε «κάτσε κάτω να σου πω μια είδηση, φοβερή, φρικτή»… Από την άλλη κιόλας μέρα, με το ξημέρωμα, άρχισα να τρέχω στις στρατιωτικές αρχές. Έφτασα τελοσπάντων κάποια στιγμή με μία άδεια στην οδό Μασσαλίας, όπου ήταν το νεκροτομείο, και ήταν μέσα ο Καψάσκης, ο ιατροδικαστής και οι βοηθοί του. Έπρεπε να γίνει η αναγνώριση του πτώματος. Με οδήγησαν στον θάλαμο με τα ψυγεία, άνοιξαν ένα συρτάρι και έβγαλαν κατεψυγμένο τον Διομήδη. Γυμνός, φυσικά. Με ανοιχτά μάτια. Και στο στήθος του, η σφαίρα. Γύρω γύρω πυρίτης. Διατήρησα μία κτηνώδη ψυχραιμία και ζήτησα ένα ψαλίδι. “Τι το θέλετε;” Να κόψω μια τούφα από τα μαλλιά του! Έσκυψα, φίλησα τον γιο μου στα μάτια του και στην πληγή του και αποχώρησα. Ένας αστυνομικός μου λέει «αχ, αυτά τα παιδιά! Δεν ακούνε…» Ήταν η δική του εκδοχή.»
Στο απόσπασμα της εκπομπής η Ανθή Μυρογιάννη, μητέρα του μητέρα του 20χρονου σπουδαστή Μιχάλη Μυρογιάννη, ο οποίος εκτελέστηκε εν ψυχρώ, με σφαίρα στο κεφάλι, από τον ταγματάρχη Νικόλαο Ντερτιλή στη συμβολή των οδών Στουρνάρη και Πατησίων, μιλάει για την προσπάθεια αγνώστων να την εξαγοράσουν για να σιωπήσει σχετικά με τον χαμό του παιδιού της.
«Πήραμε ένα τηλεφώνημα και μου είπανε “κυρία Μυρογιάννη” – μου μίλησε αυτός, δεν θα ξεχάσω, τόσο ωραία – “ό,τι έγινε για το παιδί σας έγινε. Δεν μπορεί να διορθωθεί τίποτα. Μπορείτε τώρα να εξασφαλίσετε το οικονομικό πρόβλημα, να ζήσετε βασίλισσα! Όσα χρήματα θελήσετε θα σας δώσουμε, αρκεί να μην μιλήσετε όταν γίνει το δικαστήριο”».
Δείτε εδώ ολόκληρη την εκπομπή από το Αρχειο της ΕΡΤ.
* Λ. Καλλιβρετάκης, «Πολυτεχνείο ’73: Το ζήτημα των θυμάτων: Νεκροί και τραυματίες», στο Πολυτεχνείο ’73: ρεπορτάζ με την Ιστορία: Οι μαρτυρίες, οι φοιτητικές αντιδικτατορικές οργανώσεις, τα ντοκουμέντα. Δοκίμιο Ιστορίας 55. Β. Αθήνα: 2004, Εκδόσεις Φιλιππότης, σσ. 38–55.
Τα επιμέρους περιστατικά των δολοφονιών, μέσα από μαρτυρίες αυτοπτών μαρτύρων και συγγενών των θυμάτων, περιγράφονται στο εκτενές αφιέρωμα στους Νεκρούς του Πολυτεχνείου, της «Μηχανής του Χρόνου», το οποίο μπορείτε να δείτε εδώ.
Aπό το απόγευμα της Παρασκευής 16ης Νοεμβρίου, στην Αθήνα, με επίκεντρο το Πολυτεχνείο, επικρατούν συνθήκες εξέγερσης. Δρόμοι κλειστοί, οδοφράγματα από πολίτες για να εμποδίσουν την κίνηση των οχημάτων της αστυνομίας και του στρατού, πολυπληθείς ομάδες διαδηλωτών συγκρούονται με ομάδες της αστυνομίας.
Πολίτες, εργάτες, αγρότες, φοιτητές έχουν κατακλύσει τους δρόμους της Αθήνας σε μεγάλη ακτίνα γύρω από το Πολυτεχνείο. Η αστυνομία της Χούντας απαντά με μεγάλη ρίψη δακρυγόνων, με γκλομπς αλλά και με πραγματικά πυρά.
Το βράδυ της Παρασκευής 16 Νοεμβρίου είναι η στιγμή που η Χούντα περνάει στην αντεπίθεση. Ένοπλοι εναντίον αόπλων.
Γράφει «ΤΟ ΒΗΜΑ» της 17ης Νοεμβρίου 1973:
«Λεωφορεία, τρόλλεϋ, Ι.χ. από το χίλτον είχαν ακινητοποιηθή, και οι περισσότεροι επιβάτες κατέβαιναν και συνέχιζαν με τα πόδια προς το Σύνταγμα, την ακαδημία και τις άλλες κεντρικές περιοχές.
»Ώρα 8 η οδός Πατησίων από του Μαρινόπουλου ως την Λεωφόρο Αλεξάνδρας είχε κατακλυσθή από κόσμο. Εκατοντάδες αστυνομικοί ήλεγχαν την Πανεπιστημίου. Πλήθη κόσμου είχαν καταλάβει την περιοχήν των Χαυτείων και την αρχή της οδού Αιόλου.
»Τα συνθήματα ξεκινούσαν από το Πολυτεχνείο και έφταναν μέχρι την Ομόνοια. από Μπουμπουλίνας και μέχρι 3ης Σεπτεμβρίου, η περιοχή ήταν ασφυκτικά γεμάτη από κόσμο.
»Στις 8.30 άρχισαν να πέφτουν δακρυγόνα στην περιοχή Ομονοίας. Ο κόσμος άρχισε να τρέχη στους γύρω δρόμους. Η μεγαλύτερη μάζα κινήθηκε προς το Πολυτεχνείο.
»Σε πολλές περιπτώσεις, τα δακρυγόνα (που εκτοξεύονταν από αυτοκίνητα) δημιουργούσαν την εντύπωση πυροβολισμών. Τα αυτοκίνητα αυτά κατεδίωξαν τους διαδηλωτές μέχρι τον Άγιο Παντελεήμονα Αχαρνών.
»Οι διαδηλωτές συγκεντρώνονταν πάλι στην πλατεία Βάθης και την πλατεία Εξαρχείων απ’ όπου όμως, έφευγαν αμέσως γιατί η αστυνομία συνέχιζε να ρίχνη δακρυγόνα.
»Στις 9 το βράδυ ο κύριος όγκος των διαδηλωτών είχε απομακρυνθή από το κέντρο της αθήνας. Η αστυνομία, όμως, συνέχιζε να ρίχνη δακρυγόνα για να απομακρυνθούν γρηγορότερα καταστηματάρχες και υπάλληλοι.
»Περί τις 9 το βράδυ, η Σταδίου και η Πανεπιστημίου είχαν αδειάσει και υπήρχαν στο κατάστρωμα της οδού και τα πεζοδρόμια εγκαταλελειμμένα παπούτσια και πανωφόρια, που άφησε το πλήθος.
»Την ίδια ώρα, στα Xαυτεία, επενέβη ισχυρά αστυνομική δύναμη για να διαλύση διαδηλωτάς, ρί- πτοντας και πυροβολισμούς στον αέρα.
»Στην πίεση των αστυνομικών υπεχώρησαν οι διαδηλωτές και έπεσαν στις προθήκες του ζαχαροπλαστείου Μανχάταν και του καταστήματος Νεωτερισμών Μιράζ. Ύστερα από λίγο, μπροστά στα καταστήματα, υπήρχαν αίματα.
»Στο μεταξύ ανάφτηκαν φωτιές στην οδό Πατησίων, έξω από το «Μινιόν». Aμέσως κινήθηκε προς τα εκεί αστυνομική δύναμη και με θωρακισμένο αυτοκίνητο ερρίφθησαν διακρυγόνες βόμβες, για να διαλυθούν οι διαδηλωταί».
«ΤΟ ΒΗΜΑ», 17.11.1973, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»
Οι πρώτοι νεκροί
Ο πρώτος νεκρός του Πολυτεχνείου είναι ο πρώην βουλευτής της Ενώσεως Κέντρου, Σπυρίδων Κοντομάρης, που πεθαίνει στην οδό Σταδίου πεθαίνει από καρδιακή προσβολή, που του προκλήθηκε από τη ρίψη δακρυγόνων.
Ο πρώτος νεκρός από σφαίρα στο Πολυτεχνείο αφήνει την τελευταία του πνοή λίγο αργότερα. Είναι ο Διομήδης Κομνηνός που βρισκόταν έξω από το Πολυτεχνείο και βοηθούσε στη μεταφορά τραυματιών στο ιατρείο της κατάληψης. Πυροβολήθηκε από άνδρες της φρουράς του υπουργείου Δημόσιας Τάξης.
Στις εφημερίδες δημοσιεύονται ονόματα νεκρών.
«ΤΑ ΝΕΑ», 17.11.1973, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»
Το φύλλο των «ΤΩΝ ΝΕΩΝ» της 17ης Νοεμβρίου, προλαβαίνει πριν το τυπογραφείο και όσα συνέβησαν κατά την περικύκλωση του Πολυτεχνείου από άρματα μάχης αλλά και την εισβολή που έφερε με βάναυσο τρόπο την εκκένωση και λήξη της κατάληψης.
Οι σημερινοί αναγνώστες ας έχουν υπόψιν τους ότι ναι μεν η λογοκρισία τις ημέρες εκείνες, λόγω της προσπάθειας «φιλελευθεροποίησης» του καθεστώτος από τον δικτάτορα Παπαδόπουλο, ήταν πιο χαλαρή, όμως δεν έπαυε το γεγονός οι πληροφορίες που έρχονταν από τις αρμόδιες αρχές στον Τύπο να είναι πληροφορίες που διοχέτευε η Χούντα.
Έρχονται τα τανκς
«Άρματα μάχης, προερχόμενα από τέσσερις συγκλίνουσες κατευθύνσεις, πλαισίωσαν μετά τα μεσάνυχτα μεγάλη εκκαθαριστική επιχείρηση ισχυρών αστυνομικών και ειδικών στρατιωτικών δυνάμεων στο χώρο του Πολυτεχνείου, αφού προηγήθηκαν πολύωρες οδομαχίες στους γύρω δρόμους και σε ακτίνα δύο χιλιομέτρων, με πολυάριθμες ομάδες σπουδαστών και πολιτών.
(…)
»Η τελική φάση για την εκκένωση του Πολυτεχνείου άρχισε γύρω στα μεσάνυχτα, οπότε εμφανίστηκαν στον κόμβο Αμπελοκήπων τα πρώτα τανκς τα οποία προέρχονταν από το Γουδί και τον Διόνυσο. Την ίδια στιγμή, ολόκληρη περιοχή ακτίνος 2-3 χιλιομέτρων, με κέντρο το Πολυτεχνείο, βρισκόταν υπό τον έλεγχο των φοιτητών και πολιτών, οι οποίοι και έδιναν σκληρές μάχες με τις ισχυρές αστυνομικές δυνάμεις που προσπαθούσαν να θέσουν υπό τον έλεγχό τους την περιοχή.
»Τα τανκς κινήθηκαν άλλα μεν προς την λεωφόρο Αλεξάνδρας, άλλα δε προς την Βασιλίσσης Σοφίας και την Πανεπιστημίου.Τα τανκς που κινήθηκαν από τη λεωφόρο Αλεξάνδρας εγκλωβίστηκαν στην περιοχή της «Σόνιας», η οποία είχε αποκλεισθή από αυτοκίνητα που είχαν τοποθετηθή κάθετα στο δρόμο.
»Αποκλεισμένη με αυτοκίνητα, οικοδομικά υλικά και τρόλλεϋ ήταν και ολόκληρη η περιοχή μεταξύ των οδών Πειραιώς, Καποδιστρίου, Ηπείρου, Μάρνη, πλατείας Βάθης, Στουρνάρα, Χαλκοκονδύλη και Πατησίων, μπροστά από το Πολυτεχνείο όπου είχαν τοποθετηθεί καθέτως λεωφορεία και τρόλλεϋ.
Για να μπορέσουν να κινηθούν τα τανκς και να φθάσουν στο Πολυτεχνείο, χρειάστηκε να μετακινήσουν τα αχρηστευμένα λεωφορεία και τα τρόλλεϋγερανοφόρα οχήματα της αστυνομίας.
Σκληρές μάχες
Την ίδια στιγμή, οι αστυνομικές δυνάμεις έδιναν σκληρές μάχες με ισχυρές δυνάμεις διαδηλωτών, κυρίως στην περιοχή Μουστοξύδη και λεωφόρου Αλεξάνδρας καθώς και Πατησίων και Ιθάκης, όπου στις 2.10’ χίλιοι πεντακόσιοι περίπου διαδηλωτές είχαν οχυρωθεί πίσω από οδοφράγματα.
»Σκληρές επίσης συγκρούσεις έγιναν στη διασταύρωση των οδών Ηπείρου και Πατησίων όπου, σύμφωνα με πληροφορίες προερχόμενες από την αστυνομία, οι αστυνομικοί εδέχθησαν πολλές επιθέσεις και επί είκοσι λεπτά είχαν περιέλθει σε τραγική κατάσταση. Τελικά χρειάσθηκαν να καταφθάσουν ισχυρές ενισχύσεις για τη διάσωσή τους, όπως οι ίδιοι υποστηρίζουν.
»Σύμφωνα με τις ίδιες πηγές, συγκρούσεις έγιναν στην Πειραιώς, στην πλατεία Βάθης, όπου και σημειώθηκαν εμπρησμοί αυτοκινήτων. Από αστυνομική πηγή επίσης ελέγετο ότι κατά τα μεσάνυκτα επυροβολήθη υπαστυνόμος στην περιοχή των Χαυτείων από άτομο με κυνηγετικό όπλο. Ο υπαστυνόμος τραυματίσθηκε ελαφρά, αλλά τελικά μετεφέρθη σε παρακείμενο κατάστημα από αδελφή συναδέλφου του.
»Αστυνομικές πηγές ανέφεραν, εξ άλλου, ότι προεκλήθησαν ζημιές στο Σταθμό Πρώτων Βοηθειών και στα υπουργεία Δικαιοσύνης, Κοινωνικών Υπηρεσιών και Δημοσίας Τάξεως, το οποίο εδέχθη τρεις επιθέσεις με βόμβες Μολότωφ. Στην περιοχή του υπουργείου Δημοσίας Τάξεως διεξήχθησαν και σκληρότατες συγκρούσεις μεταξύ διαδηλωτών και αστυνομικών.
Αστυνομικές δυνάμεις με κράνη και οπλισμό φρουρούσαν όλα τα αστυνομικά κτίρια στο κέντρο της Αθήνας, τα κτίρια όπου στεγάζονται κρατικές υπηρεσίες και διάφοροι οργανισμοί καθώς και νευραλγικά σημεία των οδών όπου διεξήγοντο συγκρούσεις.
Στη 1 μετά τα μεσάνυχτα έφθασε στην Αστυνομική Διεύθυνση Αθηνών ο προϊστάμενος της Εισαγγελίας Αθηνών κ. Φαφούτης. Νωρίτερα είχε μεταβεί εκεί ο αρχηγός της ΥΠΕΑ στρατηγός κ. Θωμόπουλος. Στην Αστυνομική Διεύθυνση Αθηνών βρισκόταν από νωρίς συνταγματάρχης των ΛΟΚ με πολιτική περιβολή.
Στις 2.15 ο αστυνομικός διευθυντής Αθηνών ειδοποιήθηκε να μεταβή στο ξενοδοχείο «Ακροπόλ» απέναντι από το Μουσείο, όπου έφθασε μετά από δέκα λεπτά περίπου.
Η τελευταία πράξη
»Η τελική φάση της επιχειρήσεως άρχισε με έφοδο την 3η πρωινή και περατώθηκε μέσα σε μισή ώρα, με συμπλοκές όχι ιδιαίτερης σημασίας. Την στιγμή της εμφανίσεως των τανκς –20 τον αριθμό– γύρω από το Πολυτεχνείο, αρμόδια κυβερνητική πηγή ανακοίνωνε ότι η επέμβαση του στρατού έγινε ύστερα από επείγον αίτημα της Αστυνομίας.
»Η πρωτεύουσα πέρασε μια νύχτα τραγικά αγχώδη ύστερα από μια μέρα που διέρρευσε με αιματηρές συγκρούσεις και σημαντικές υλικές καταστροφές, σε οικήματα και αυτοκίνητα, κυρίως.
»Έγιναν πολυάριθμες συλλήψεις, τόσο εντός, όσο και εκτός του Πολυτεχνείου, ενώ τα θύματα ανέρχονται συνολικά σε 4 νεκρούς και 130 περίπου τραυματίες. Επίσημη ανακοίνωση για τον ακριβή απολογισμό δεν έγινε ακόμη.
»Αρμόδια πηγή δήλωσε τις πρωινές ώρες ότι τα άρματα μάχης κατήλθαν χθες μετά τα μεσάνυχτα, στην πρωτεύουσα προς ενίσχυση του έργου της Αστυνομίας, για την αποκατάσταση της τάξεως. Η ίδια πηγή πρόσθεσε ότι η Αστυνομία εζήτησε την βοήθεια αυτή απευθυνθείσα προς την ΑΣΔΕΝ.
«ΤΑ ΝΕΑ», 17.11.1973, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»
Τα τανκς έφτασαν
»Τα πρώτα τανκς, που έκαναν την εμφάνισή τους γύρω στα μεσάνυκτα στον κόμβο της λεωφόρου Αλεξάνδρας, έφθασαν μπροστά στο Πολυτεχνείο στις 2 παρά 15’.
Γαντζωμένοι στα κάγκελλα οι φοιτητές άρχισαν να ψάλλουν τον Εθνικό Ύμνο και να φωνάζουν ρυθμικά: «Ο στρατός μαζί μας», «Είσαστε αδέλφια μας», «Όχι αδελφικό αίμα», ενώ οι προβολείς των τανκς φώτιζαν όλο το χώρο του Πολυτεχνείου.
»Η ατμόσφαιρα ήταν εκρηκτική και γινόταν ακόμη πιο συγκεχυμένη από τους πυροβολισμούς που έπεφταν στον αέρα».
Mόνο που οι πυροβολισμοί δεν έπεφταν στον αέρα. Αυτοί ήταν οι ισχυρισμοί της Χούντας. Οι πυροβολισμοί έπεφταν στο ψαχνό των φοιτητών και πολιτών από ακροβολισμένους ελεύθερους σκοπευτές της δικτατορίας.
Επί μιάμιση ώρα συνεχώς οι φοιτητές με τις κάννες των τανκς στραμμένες πάνω τους, δεν σταμάτησαν να κραυγάζουν τα συνθήματα «Ο Στρατός με τον Λαό», «Είσαστε αδέλφια μας», «Στρατός και Λαός μαζί» και να ψάλλουν τον Εθνικό Ύμνο.
Το τανκ εισβάλει
«Λίγο πριν από τις 3, οι παριστάμενες αστυνομικές και εισαγγελικές αρχές επανέλαβαν για μία ακόμα φορά με τηλεβόα την πρόσκληση να εκκενώσουν οι φοιτητές τον χώρο του Πολυτεχνείου.
»Στις 3 ακριβώς ένα από τα άρματα μάχης έπεσε πάνω στην κεντρική πύλη του Πολυτεχνείου, την γκρέμισε, έκανε πίσω και άφησε ελεύθερο τον χώρο για να εισβάλουν αστυνομικοί και άντρες των ΛΟΚ, ενώ συγχρόνως ερρίπτοντο ριπές πολυβόλων στον αέρα.
»Μέσα στο προαύλιο του Πολυτεχνείου έγιναν συμπλοκές αστυνομικών και φοιτητών, ενώ οι περισσότεροι από τους συγκεντρωμένους έσπευδαν να διαφύγουν από άλλες εξόδους προς τους γύρω δρόμους, όπου και συγκροτούσαν αμέσως διαδηλώσεις.
«ΤΑ ΝΕΑ», 17.11.1973, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»
Οι τελευταίες συμπλοκές
»Συμπλοκές έγιναν και μέσα στις αίθουσες του Πολυτεχνείου, όπου βρισκόταν και ο κύριος όγκος των φοιτητών. Στις συμπλοκές αυτές, όπως και σ’ όλες όσες διαδραματίσθηκαν μέσα στον χώρο του Πολυτεχνείου, δεν έλαβαν μέρος οι άνδρες των ΛΟΚ, που είχαν εισβάλει. Τελικά απεχώρησαν, μόλις η αστυνομία έθεσε υπό τον έλεγχό της την κατάσταση. Όσοι διέφυγαν την σύλληψη και κατάφερναν να βγουν από το Πολυτεχνείο, συγκροτούσαν διαδηλώσεις και κατευθύνονταν προς την πλατεία Βικτωρίας και τα Πατήσια.
»Στις 3.30 ακριβώς είχαν εκκενωθή όλοι οι χώροι του Πολυτεχνείου, αμέσως δε ασθενοφόρα άρχισαν να μεταφέρουν τους τραυματισθέντες τόσο κατά την διάρκεια της εφόδου όσο και προηγουμένως.
»Στις 4.30 συνεχίζονταν ακόμη σποραδικές διαδηλώσεις μικροομάδων σε διάφορα σημεία της Αθήνας, κυρίως στην Πατησίων και την λεωφόρο Αλεξάνδρας. Παράλληλα και ενώ συνεχίζονταν να ρίπτωνται πυροβολισμοί, προς εκφοβισμό, συνεργεία προέβαιναν στον καθαρισμό των δρόμων.
»Την ίδια ώρα ο διευθυντής της Αστυνομίας Αθηνών κ. Χριστολουκάς μετέβη στο Πολιτικό Γραφείο και ενημέρωσε τον πρωθυπουργό κ. Μαρκεζίνη για την εξέλιξη της καταστάσεως και τα μέτρα τα οποία έλαβαν οι αστυνομικές δυνάμεις.
(…)
»Σε όλη την διάρκεια των συγκρούσεων χιλιάδες άτομα είχαν βγη από τα σπίτια τους στους δρόμους, ενώ ταυτόχρονα σήμαιναν επί ώρες οι καμπάνες εκκλησιών.
Γύρω στις 5 το πρωί τα άρματα μάχης απεσύρθησαν από το Πολυτεχνείο προς το Πεδίο του Άρεως. Την ίδια ώρα είκοσι περίπου άρματα συνοδευόμενα από «Τζαίημς» με στρατιώτες κατήρχοντο την λεωφόρο Κηφισίας κατευθυνόμενα προς το κέντρο».
«ΤΑ ΝΕΑ», 17.11.1973, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»
Τέλος
Η Εξέγερση του Πολυτεχνείου έληξε τα χαράματα της 17ης Νοεμβρίου. Βρίσκοντας ένα τέλος αιματηρό. Σύμφωνα με τον προσωρινό κατάλογο του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών, και ενώ η σχετική έρευνα συνεχίζεται, οι επώνυμοι νεκροί των γεγονότων του Νοεμβρίου 1973, φτάνουν τους 24.
Η Εξέγερση του Πολυτεχνείου δεν έριξε, όπως προσδοκούσε τη Δικτατορία, όμως με τρόπο πρωτόγνωρο κατέστησε σαφές, εντός και εκτός συνόρων, ότι η Ελλάδα βρισκόταν υπό αιχμαλωσία και πως μια σημαντικότατη μερίδα του ελληνικού λαού δεν δίσταζε να αγωνιστεί για την ελευθερία και τη Δημοκρατία.
Λίγες ημέρες αργότερα, στις 25 Νοεμβρίου, ο δικτάτορας Παπαδόπουλος θα ανατραπεί από τον ταξίαρχο και διοικητή της στρατιωτικής αστυνομίας ΕΑΤ – ΕΣΑ, Δημήτριο Ιωαννίδη, ο οποίος θα εγκαθιδρύσει το δικό του δικτατορικό καθεστώς.
Η Ελλάδα θα απαλλαγεί από τη Χούντα λίγους μήνες αργότερα, τον Ιούλιο του 1974, καθώς η δικτατορική εξουσία θα αποχωρήσει υπό το βάρος της εθνικής τραγωδίας της τουρκικής εισβολής στην Κύπρο.
«Εμείς με πέτρες και αυτοί με σφαίρες»: το Πολυτεχνείο και οι αφανείς πρωταγωνιστές του Νοέμβρη 1973
Ο ιστορικός Λεωνίδας Καλλιβρετάκης προσφέρει μια συγκλονιστική αφήγηση και ιστορική καταγραφή των γεγονότων γύρω από το εξεγερμένο Πολυτεχνείο του 1973
Συνηθίζουμε να θεωρούμε ότι το Πολυτεχνείο του 1973 ήταν κατά βάση μια φοιτητική υπόθεση. Πράγμα λογικό αφού οι φοιτητικές κινητοποιήσεις του 1973, ξεκινώντας με την κατάληψη της Νομικής τον Φεβρουάριο ήταν η πιο «ορατή» έκφραση σύγκρουσης με το δικτατορικό καθεστώς, αλλά και γιατί ήταν όντως πρωτοβουλία των φοιτητών να προχωρήσουν στην κατάληψη του ΕΜΠ που πυροδότησε την εξέγερση.
Όμως, εάν κάτι έκανε εκείνη την εξέγερση ξεχωριστή, ένα πραγματικό ιστορικό ρήγμα που ακόμη παραμένει ανοιχτό, ήταν ότι στην εξέγερση δεν συμμετείχαν μόνο φοιτητές. Για την ακρίβεια η εξέγερση έγινε ιστορικό ρήγμα, ακριβώς επειδή δεν συμμετείχαν μόνο φοιτητές.
Γύρω τους συσπειρώθηκαν δεκάδες χιλιάδες άνθρωποι. Εργάτες, υπάλληλοι, μαθητές, σπουδαστές άλλων μη πανεπιστημιακών σχολών, νοικοκυρές, επιστήμονες, ακόμη και αγρότες από τα Μέγαρα.
Ήταν αυτοί οι άνθρωποι που περπατούσαν με το τρανζιστοράκι κολλημένο στους 1050 χιλιοκύκλους για να ακούν το σταθμό της εξέγερσης και το βράδυ της Παρασκευής όταν άκουσαν τις εκκλήσεις για βοήθεια, πήραν σακούλες φάρμακα και τρόφιμα και κατέβηκαν στην Πατησίων.
Ήταν αυτές και αυτοί που θα αποτελέσουν για δύο μέρες την ασπίδα απέναντι σε τυχόν απόφαση καταστολής, πριν τελικά η Χούντα αποφασίσει να προχωρήσει σε αιματηρή κατάληψη, ήταν αυτές και αυτοί που έκαναν τις πορείες και τις διαδηλώσεις εκτός του Πολυτεχνείου, αυτές και αυτοί που δοκίμασαν να φτάσουν να μπουν στο μισητό υπουργείο Δημοσίας Τάξης, αυτές και αυτοί που έκαναν τα μεγάλα οδοφράγματα στην Πατησίων, αλλά και διασταύρωση με την Αλεξάνδρας, που καθυστέρησαν την κάθοδο των τεθωρακισμένων από το Γουδί, που δοκίμασαν με πέτρες και ξύλα να αντισταθούν στη βαναυσότητα ενός καθεστώτος που δεν δίστασε να βάλει ακροβολιστές να πυροβολούν στο ψαχνό, που στάθηκαν όρθιες και όρθιοι απέναντι στις κάνες και δεν υποχώρησαν παρά μόνο από όταν άρχισαν να μετρούν πλήθος τραυματιών και τους πρώτους νεκρούς.
Ήταν αυτές και αυτοί που την επόμενη μέρα, το ματωμένο Σάββατο της Αθήνας, ενώ ήταν γνωστό ότι το βράδυ είχε υπάρξει αιματηρή καταστολή και το τανκ είχε εισβάλει στο Πολυτεχνείο αποφάσισαν να αφήσουν σχολεία, φροντιστήρια και δουλειές να κατέβουν στην Αθήνα και να κάνουν αυθόρμητες διαδηλώσεις με τα πολυβόλα των τανκ και των τεθωρακισμένων να ρίχνουν αλλεπάλληλες ριπές και τους ελεύθερους σκοπευτές από την ταράτσα του ΟΤΕ να πυροβολούν.
Αυτές και αυτοί που βγήκαν σε διαδηλώσεις ακόμη και στις 18 και στις 19 Νοέμβρη, με τα τανκ παραταγμένα στα κομβικά σημεία της πόλης.
Ήταν αυτές και αυτοί που έδωσαν και τους περισσότερους νεκρούς και τραυματίες του Νοέμβρη.
Οι «αφανείς» ήταν αυτοί που αποφάσισαν να αφήσουν σχολεία, φροντιστήρια και δουλειές και να κάνουν αυθόρμητες διαδηλώσεις με τα πολυβόλα των τανκ και των τεθωρακισμένων να ρίχνουν στο ψαχνό
Μια μοναδική ιστορική καταγραφή
Όλα αυτά τα καταγράφει με τον πιο συστηματικό και τεκμηριωμένο τρόπο ο ιστορικός Λεωνίδας Καλλιβρετάκης, αγωνιστής του φοιτητικού αντιδικτατορικού κινήματος ο ίδιος, αλλά και με μια λαμπρή ερευνητική διαδρομή ως διευθυντής ερευνών στο Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών από το οποίο αφυπηρέτησε το 2020.
Σε αυτόν, άλλωστε, χρωστάμε την πιο συστηματική έρευνα που έχει γίνει για το πόσοι και ποιοι ήταν οι νεκροί του Πολυτεχνείου.
Σε αυτή του την έρευνα, ο Καλλιβρετάκης κάνει την πιο συστηματική καταγραφή που έχει υπάρξει για τους «αφανείς πρωταγωνιστές» του Πολυτεχνείου, τις χιλιάδες ανθρώπους που πήραν μέρος στις κινητοποιήσεις γύρω από το Πολυτεχνείο.
Την έρευνα μπορείτε να τη διαβάσετε στο βιβλίο του «Το Πολυτεχνείο έξω από το Πολυτεχνείο. Οι αφανείς πρωταγωνιστές της εξέγερσης του 1973», που μόλις κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Θεμέλιο.
Στηρίζεται για να το κάνει αυτό, αφενός στα πρακτικά της Δίκης του Πολυτεχνείου όπου κατέθεσε πολύ μεγάλος αριθμός από τους τραυματίες διαδηλωτές του Πολυτεχνείου, αλλά και σε συνεντεύξεις και άλλο ιστορικό υλικό, όπως και όλη τη βιβλιογραφία που υπάρχει.
Όλα αυτά καταγράφονται και αξιοποιούνται με τρόπο συστηματικό, με αποτέλεσε μια χωρίς προηγούμενο στην ελληνική βιβλιογραφία καταγραφή των γεγονότων εκείνων των ημερών, κυριολεκτικά ώρα την ώρα.
Όλα αυτά συνδυάζονται με την παρουσίαση όλων των μεγάλων αντιδικτατορικών κινητοποιήσεων που είχαν προηγηθεί, από την κηδεία του Γεωργίου Παπανδρέου έως και την Κατάληψη της Νομικής.
Ο Διομήδης Κομνηνός
Η βαναυσότητα του καθεστώτος και ο ηρωισμός της αντίστασης
Είναι δύσκολο να συμπυκνωθεί το περιεχόμενο αυτού του βιβλίου, που περιλαμβάνει τη συστηματική καταγραφή πλήθους ιστοριών και αφηγήσεων, που σε κάθε μια θα άξιζε ξεχωριστή αναφορά.
Δύο πράγματα ξεχωρίζουν. Το ένα είναι ο πραγματικός ηρωισμός των διαδηλωτών. Και δεν μιλάμε μόνο για τις πρώτες μέρες της κατάληψης, αλλά και όταν πια είναι πασιφανές ότι η καταστολή θα είναι ένοπλη και αιματηρή. Το άλλο ήταν η φρικαλέα βαναυσότητα του χουντικού καθεστώτος.
Και δεν υπάρχει άλλη περιγραφή από τον ηρωισμό για να περιγράψουμε τι σημαίνει να βγαίνουν και να προτάσσουν τα στήθη τους κυριολεκτικά στους ένοπλους αστυνομικούς του υπουργείου Δημοσίας Τάξης ή τα τεθωρακισμένα.
Όπως ο Διομήδης Κομνηνός, 17 χρονών μαθητής, που «κινούμενος να βοηθήσει κάποιον τραυματία στη μέση της οδού Αβέρωφ αναφέρεται ότι στράφηκε προς την πλευρά των αστυνομικών που βρίσκονταν στην οδό Μάρνη φωνάζοντας “Αν είστε άντρες, ελάτε να μας χτυπήσετε”» (σ. 133) για να ακολουθήσει καταιγισμός πυροβολισμών και να δεχθεί από απόσταση 6-8 μέτρα μιας σφαίρα 38ο στην καρδιά.
«Εμείς με πέτρες και αυτοί με σφαίρες» λέει σε κάποιο σημείο ένας σπουδαστής σε μεταγενέστερη αφήγησή του, για να δείξει ότι ο αγώνας ήταν άνισος.
Και ο αγώνας ήταν πραγματικά άνισος, εάν σκεφτούμε πόσο μεγάλος ήταν ο αριθμός των τραυματιών από σφαίρες, με τους περισσότερους τραυματισμούς να είναι πολύ σοβαροί. Το ίδιο ανατριχιαστική είναι και η περιγραφή της βαναυσότητας των χτυπημάτων των αστυνομικών. Ή του τρόπου που τα πολυβόλα των τεθωρακισμένων γάζωναν τους δρόμους της πόλης. Ή για το πώς ο αμετανόητος μέχρι το θάνατό του αρχιχουντικός Ντεριλής περηφανευόταν ότι πέτυχε στο κεφάλι τον Μιχάλη Μυρογιάννη.
Για να μην αναφερθούμε στο κλίμα των ημερών και στο φόβο ότι το να πάει κάποιος σε νοσοκομείο θα σήμαινε σίγουρη σύλληψη, στοιχείο που έκανε αρκετούς τραυματίες να αποφύγουν τα νοσηλευτικά ιδρύματα. Ή στο πώς αρκετοί θάνατοι ήρθαν αργότερα ως αποτέλεσμα των τραυμάτων.
Ο Καλλιβρετάκης στηρίζεται σε μεγάλο βαθμό στη συστηματική έρευνα που έχει κάνει για τον εντοπισμό των τραυματιών και των νεκρών και τα στοιχεία που μπορεί να υπάρχουν για τις συνθήκες τραυματισμού ή θανάτου.
Όπως σημειώνει, το 14% των τραυματισμών και τρείς θάνατοι ήταν από δακρυγόνα, 26% των τραυματισμών και 5 θάνατοι από ξυλοδαρμό από αστυνομικούς, κυρίως με συμπαγείς ράβδους και 58% των τραυματισμών και 17 θάνατοι από πυρά στρατιωτικών και αστυνομικών. Το 58% των τραυματισμών από πυρά ήταν στο άνω μέρος του σώματος, άρα με σαφή ανθρωποκτόνο πρόθεση. Τουλάχιστον 76 τραυματισμοί αφορούσαν το κεφάλι, το στήθος και την κοιλιά, αλλά σώθηκαν επειδή ήταν τυχεροί και δεν χτυπήθηκε ζωτικό όργανο και μεταφέρθηκαν έγκαιρα σε νοσοκομείο και εγχειρίστηκαν από ευσυνείδητους γιατρούς.
Η ατιμωρησία
Οι περισσότεροι από τους θύτες των τραυματισμών και των θανάτων δεν ταυτοποιήθηκαν. Κατά βάση γιατί η δικαστική έρευνα δεν θέλησε να επεκταθεί στο σύνολο των ανθρώπων που ενεπλάκησαν στην αιματηρή καταστολή, παρότι όπως δείχνει η καταγραφή του Καλλιβρετάκη, υπάρχουν στοιχεία για το ποιοι υπηρέτησαν εκείνες τις μέρες και σε ποια σημεία.
Πράγμα που σημαίνει ότι οι άνθρωποι που πυροβόλησαν στο ψαχνό – και που οι ίδιοι σίγουρα αντιλήφθηκαν ότι ήταν πολύ πιθανό να σκότωσαν ή να τραυμάτισαν – ή που ξυλοκόπησαν ανηλεώς έναν διαδηλωτή, σε βαθμό που να πέσει αναίσθητος ή ακόμη και νεκρός, στη συνέχεια συνέχισαν να υπηρετούν κανονικά στις υπηρεσίες τους και αργότερα να συνταξιοδοτούνται «ευδοκίμως», χωρίς καμιά συνέπεια. Μια «οδυνηρή συνέχεια» του καθεστώτος που εξηγεί πολλά για κουλτούρες και νοοτροπίες που υπάρχουν ακόμη στα σώματα ασφαλείας
Ο ιστορικός Λεωνίδας Καλλιβρετάκης
Το ιστορικό ρήγμα και η αναγκαία μνήμη
Ο Καλλιβρετάκης δεν γράφει ένα βιβλίο για το «νόημα» ή το «μήνυμα» του Πολυτεχνείου. Μέχρι τέλους επιμένει στην αντικειμενική ιστορική καταγραφή, παρά την προσωπική του φόρτιση, που αποτυπώνεται όταν χρησιμοποιεί ως πηγή και τις δικές του ημερολογιακές καταγραφές από τότε.
Όμως, αυτό δεν σημαίνει ότι το πνεύμα, ο ηρωισμός, το θάρρος της εξέγερσης δεν αποτυπώνεται.
Ο ηρωισμός των «ανωνύμων», των «αφανών», αυτών που αργότερα δεν διεκδίκησαν απαραίτητα δάφνες, αλλά κουβάλησαν και κουβαλούν ακόμη το πνεύμα της εξέγερσης.
Αλλά και το βάθος του ιστορικού ρήγματος που ήταν το Πολυτεχνείο, σημείο συμπύκνωσης όλης της βίας του μετεμφυλιακού κράτους, αλλά της δυναμικής που έφερναν νέες κοινωνικές κατηγορίες που έβγαιναν στο προσκήνιο, αυτές που θα πρωταγωνιστήσουν και στους μεγάλους αγώνες της μεταπολίτευσης.
Κείμενο αναγκαίας ιστορικής πατριδογνωσίας και συνεισφορά μεγάλη στην ιστορική μνήμη και γνώση, το βιβλίο του Καλλιβρετάκη υπενθυμίζει ότι δεν υπάρχουν πραγματικές ιστορικές τομές δεν υπάρχουν εάν δεν εισβάλλουν στο ιστορικό προσκήνιο οι «αφανείς».
Όπως ακριβώς έγινε τις μέρες και νύχτες εκείνου του άγριου Νοέμβρη.
